Η παιδική παχυσαρκία αποτελεί παγκόσμιο πρόβλημα και χαρακτηρίζεται εύλογα ως βραδυφλεγή βόμβα από τον Εθνικό Οργανισμό Υγείας , αν αναλογιστούμε τα σοβαρά προβλήματα που αυτή δημιουργεί στην σωματική αλλά και την ψυχική υγεία των παιδιών. Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία, στην Ελλάδα, το 54% των παιδιών ηλικίας 6-11 ετών είναι υπέρβαρα και παχύσαρκα.

Από τις πρώτες στιγμές της ζωής ενός παιδιού, η διατροφή είναι μια διεργασία επικοινωνίας  η οποία εξαρτάται άμεσα από την αλληλεπίδραση μεταξύ μητέρας – παιδιού. Αυτή η διεργασία ξεκινά μέσω του θηλασμού και έχει σημαντικές ψυχολογικές προεκτάσεις. Ένα από τα βασικά  θέματα που απασχολούν κάθε μητέρα σχετίζονται με την ποιότητα, την ποσότητα και την συχνότητα διατροφής του παιδιού. Υπάρχει αμφιβολία στην ικανότητα του παιδιού να καθορίζει μόνο του την ποσότητα της τροφής που χρειάζεται παρότι έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί από πολύ νωρίς (Davis, 1929).

Σε έρευνα που έγινε το 2001 (Kakouros & Maniadaki), διαπιστώθηκε ότι πολύ συχνά οι μητέρες έχουν λανθασμένη εκτίμηση ως προς την ιδανική ποσότητα τροφής για τα παιδιά τους, εφόσον πίστευαν ότι εκείνο τρώει πολύ λίγο, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου το βάρος του παιδιού είναι φυσιολογικό, ή ανώτερο του φυσιολογικού. Έτσι, η ομαλή εξέλιξη των διατροφικών συνηθειών του παιδιού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ομαλή εξέλιξη του δεσμού μεταξύ γονιών και παιδιού και κυρίως μητέρας και παιδιού. Σε περίπτωση που η μητέρα από νωρίς δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί και να ερμηνεύσει σωστά τα μηνύματα του παιδιού της λόγω πιθανώς δικής της επιβαρυμένης ψυχολογικής κατάστασης, τότε η διαταραχή στην σχέση του παιδιού με την μητέρα του αλλά και την διατροφή είναι αναπόφευκτη.  O Kanner πιστεύει πως τα περισσότερα από τα προβλήματα διατροφής τα δημιουργούν οι ίδιοι οι γονείς οι οποίοι προσπαθούν να επιβάλουν στα παιδιά τους τη «σωστή διατροφή» και είναι υπερπροστατευτικοί.

Αίτια

Πριν όμως μιλήσουμε για τις επιπτώσεις της παιδικής παχυσαρκίας στην ψυχική υγεία των παιδιών, θα ήταν σημαντικό να αναλογιστούμε τα αίτια. Μιλώντας για παιδική παχυσαρκία το πρώτο που μας έρχεται συνήθως στο μυαλό είναι κάποιο πολύ παχύ παιδί. Επειδή η εικόνα του παχύσαρκου παιδιού ταυτίζεται με αυτή του χοντρού παιδιού πολλοί γονείς συνειδητοποιούν την κατάσταση αρκετά αργά. Τα αίτια που οδηγούν σε αυτήν την κατάσταση είναι πολυπαραγοντικά : η κληρονομική προδιάθεση, οι κακές διατροφικές συνήθειες (ένα βασικό συστατικό του προβλήματος, που δεν λείπει ποτέ), η έλλειψη επαρκούς σωματικής άσκησης, η οποία, ακόμα και στα παιδιά, δυστυχώς εκλείπει και, πολύ σπάνια, κάποια ασθένεια που επιτείνει τη σοβαρότητα της παχυσαρκίας (όπως π.χ. του συνδρόμου Prader-Willi  ή του συνδρόμου  Klinefelter).

Αξίζει να σημειωθεί ότι η κληρονομική προδιάθεση αναφέρεται σπάνια ως αιτία, ενώ δηλώνεται ότι οι εσφαλμένες αντιλήψεις/συνήθειες των γονιών σε θέματα διατροφής και φυσικής δραστηριότητας  καθώς και οι αντιλήψεις του κοινωνικού περίγυρου για θέματα σχετιζόμενα με το φαγητό και την διατροφή γενικότερα ( Kakouros & Maniadaki, 2001) είναι εκείνες που έχουν την αμεσότερη σχέση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τάση των γονιών να ταΐζουν τα παιδιά τους ακόμα και αν αυτά δεν πεινάνε, προσπαθώντας έτσι να τους παρέχουν ασφάλεια (Mamalakis & Kafatos, 1996).

Επιπλέον, ένα παιδί είναι πιθανόν να αρχίσει να τρώει μεγάλες ποσότητες φαγητού ή να αλλάξει διατροφικές συνήθειες, ως αντίδραση σε αγχογόνα ερεθίσματα. Αυτά μπορεί να είναι ένα τραυματικό γεγονός  όπως πχ ο θάνατος ενός γονέα. Έτσι το  παιδί συνδέει την συναισθηματική του κατάσταση με το φαγητό και επιδιώκει να νιώσει καλύτερα μέσω αυτού.

Συνέπειες της παιδικής παχυσαρκίας

Είναι ευρέως γνωστό πως η παχυσαρκία έχει αρνητικές επιπτώσεις στην σωματική υγεία του παιδιού όπως είναι τα υψηλά επίπεδα χοληστερόλης , η υπέρταση κ.α. Οι επιδράσεις όμως της παιδικής παχυσαρκίας στο συναίσθημα και την συμπεριφορά του παιδιού φαίνεται να  είναι περισσότερο σοβαρές από τις οργανικές (Stunkard  &   Wadden,1992).

Αυτό μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητό αν αναλογιστούμε τις επιπτώσεις που έχει η παιδική παχυσαρκία στην ποιότητα ζωής του παιδιού. Τα παιδιά αυτά συνήθως αντιμετωπίζουν το κοινωνικό στίγμα στο σχολείο και τον κοινωνικό τους περίγυρο. Τα υπέρβαρα παιδιά είναι επιρρεπή σε εκδηλώσεις χαμηλού αυτοσεβασμού και κακής εικόνας σώματος που προέρχεται από το πείραγμα και την απόρριψη από τους συνομηλίκους τους. To γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα να στερούνται συνήθεις εμπειρίες ενός παιδιού της ηλικίας τους όπως είναι η συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες, παιδικά πάρτι, ανέμελο παιχνίδι κ.α.  Η δυσκολία αυτή τα οδηγεί σταδιακά στην απομόνωση και την κοινωνική απόσυρση. Έτσι τα παιδιά αυτά οδηγούνται στην ανάπτυξη του συναισθήματος του ανικανοποίητου σχετικά με την εξωτερική τους εμφάνιση και το γεγονός αυτό τα ωθεί σε μια προσπάθεια μείωσης του σωματικού τους βάρους. Κατά συνέπεια είναι πολύ πιθανό στην προεφηβική περίοδο, η παιδική παχυσαρκία να αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την μετέπειτα εκδήλωση διαταραχών διατροφής και άλλων διαταραχών διάθεσης όπως είναι η κατάθλιψη.

Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι η αυτοεκτίμηση ενός παιδιού, επηρεάζεται από τις αντιλήψεις που έχει για το σώμα του. Προκειμένου το παιδί να διαμορφώσει αυτές τις αντιλήψεις αποδίδει κάποιο νόημα στην ανατροφοδότηση που παίρνει από τον κοινωνικό του περίγυρο. Αν το νόημα είναι αρνητικό, τότε το παιδί βιώνει μια σειρά από αρνητικά συναισθήματα και το επίπεδο της αυτοεκτίμησης μειώνεται. Αν για παράδειγμα το παιδί θεωρήσει ότι δεν το έχουν καλέσει σε ένα παιδικό πάρτι επειδή είναι παχύσαρκο, τότε νοιώθει ότι εξαιτίας της εξωτερικής του εμφάνισης βιώνει απόρριψη.

Αντίστοιχα, αν αποδώσει το γεγονός σε διαφορετικά αίτια τα οποία κατ εκείνο δεν σχετίζονται με την παχυσαρκία του, τότε δεν θα οδηγηθεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση.   Φαίνεται λοιπόν ότι η αντίληψη που έχει ένα άτομο για τον εαυτό του , κυρίως ένα παιδί, σχετίζεται άμεσα με το τι εικόνα πιστεύει ότι έχουν οι άλλοι για εκείνο.

Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τους Pierce και Wardle (1997),οι ψυχολογικές επιδράσεις της παχυσαρκίας εξαρτώνται πολύ από τα αίτια στα οποία αποδίδουν τα ίδια τα παιδιά την παχυσαρκία τους. Τα παιδιά που πιστεύουν ότι η παχυσαρκία τους οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες όπως είναι η κληρονομικότητα ή κάποια οργανική πάθηση, τείνουν να έχουν θετικότερη αυτοεκτίμηση. Αντίθετα, τα παιδιά τα οποία πιστεύουν πως η παχυσαρκία τους οφείλεται στο γεγονός ότι τρώνε πολύ και γυμνάζονται λίγο έχουν πιο αρνητική αυτοεκτίμηση.

 Αντιμετώπιση

Η λύση του προβλήματος  είναι δύσκολη  και σύνθετη  και απαιτεί την παρέμβαση των γονέων, της πολιτείας  και των παιδαγωγών προσχολικής ηλικίας  κυρίως σε επίπεδο πρόληψης αφού το «προλαμβάνειν είναι καλύτερο του θεραπεύειν». Είναι πρωτεύον να γίνει κατανοητό ότι τα υπέρβαρα παιδιά χρειάζονται υποστήριξη, αποδοχή και ενθάρρυνση από τους γονείς κ τους εκπαιδευτικούς.

Ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που έχουν να κάνουν είναι να διαβεβαιώσουν στο παιδί τους  ότι είναι καλά οποιοδήποτε και αν είναι το βάρος του. Η εικόνα που έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους επηρεάζεται από τα αισθήματα των γονέων προς αυτά. Αν εκείνοι αποδεχτούν το παιδί τους όποιο και αν είναι το βάρος του, είναι πολύ πιθανό και το ίδιο να νοιώσει καλά .

Είναι επίσης σημαντικό να μιλήσουν στα παιδιά τους για τη σημασία του βάρους του σώματος, δίνοντάς τους έτσι την ευκαιρία να εκφράσουν το δικό τους προβληματισμό. Το παιδί πιθανότατα γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον ότι έχει πρόβλημα βάρους. Εφόσον οι γονείς λειτουργούν ως πρότυπα για το παιδί, πρέπει εκείνοι αρχικά να αλλάξουν διατροφικές συνήθειες και να γίνουν περισσότερο δραστήριοι, όχι μόνο το παιδί. Ευκαιρίες για σωματική δραστηριότητα δίνονται πολλές και σε καθημερινή βάση, ακόμα και αν δεν υπάρχει χρόνος για σωματική άσκηση (όπως είναι πχ το να πηγαίνουν τα παιδιά στο σχολείο με τα πόδια ή να χρησιμοποιούν σκάλες αντί για ανελκυστήρα). Ο στόχος είναι να δημιουργήσουν όσο γίνεται περισσότερες ευκαιρίες για σωματική δραστηριότητα για όλη την οικογένεια.

Αν οι γονείς καταφύγουν στην επιβολή δίαιτας στο παιδί  στερώντας το από το φαγητό, υπάρχει η πιθανότητα να του δημιουργηθεί ο φόβος της πείνας. Σαν αποτέλεσμα το παιδί θα τρώει οποτεδήποτε βρίσκει την ευκαιρία. Κατά τον ίδιο τρόπο αν χρησιμοποιούνται τρόφιμα, π.χ. γλυκά, σαν ανταμοιβή, το παιδί θα πιστέψει ότι αυτά τα τρόφιμα είναι καλύτερα από τα άλλα.

Πολύ σημαντική είναι και η αρωγή των παιδαγωγών στην προσπάθεια αυτή. Είναι απαραίτητη η ενημέρωση των παιδιών σε θέματα διατροφής από την προσχολική ηλικία αλλά και στην έμπρακτη εφαρμογή τους (εμπλουτίζοντας πχ το διατροφικό μενού του νηπιαγωγείου/παιδικού σταθμού με φρούτα, γαλακτοκομικά και δημητριακά).  Επίσης χρήσιμη είναι η ευαισθητοποίηση των παιδιών στην διαφορετικότητα ώστε να μειωθεί η πιθανότητα στιγματοποίησης υπέρβαρων παιδιών στην σχολική ηλικία. Παράλληλα, μπορεί να τεθεί η σημασία ενός συνόλου χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν την προσωπική αξία του ατόμου και η αποφυγή εστίασης από τις παιδαγωγούς σε σχόλια που αφορούν χαρακτηριστικά εξωτερικής εμφάνισης. Ένα παράδειγμα είναι όταν οι παιδαγωγοί λένε σε ένα παιδί πόσο όμορφο είναι αντί να εστιάσουν σε ψυχικές αρετές του παιδιού όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι είναι γενναιόδωρο με τους φίλους του.

Η προαγωγή υγείας τεκμηριώνει τον σημαντικό ρόλο που παίζουν τα άτομα όταν έχουν συναίσθηση του ελέγχου πάνω στις συμπεριφορές. Τα παιδιά  δεν μπορούν να έχουν την συναίσθηση του προβλήματος αφού αυτό δεν συνεπάγεται άμεσα μια φυσική νόσο, ούτε βεβαίως μπορούν να συνειδητοποιήσουν την έννοια του αυτοελέγχου. Εάν όμως το παιδί αισθανθεί αποδεκτό από τον περίγυρο του, και δεν νοιώσει πίεση τότε θα είναι περισσότερο εφικτό να αναπτύξει αυτοέλεγχο και αυτοκυριαρχία στο θέμα της διατροφής του σαν φυσικό επακόλουθο το οποίο θα βγαίνει αβίαστα και ασυνείδητα.

Οι μέθοδοι πρόληψης  είναι σημαντικό να εφαρμόζονται σε κάθε παιδί και όχι μόνο σε ένα υπέρβαρο παιδί. Έτσι, διαφυλάσσεται η σωματική και η ψυχική του υγεία όχι μόνο ως νήπιο, αλλά και μετέπειτα ως μαθητή, έφηβο, ενήλικα.

Γρηγορέα Χριστίνα,Msc Ψυχολόγος

Πηγές:

Κάκουρος, Ε. & Μανιαδάκη, Κ. (2003).Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων. Αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα, Τυπωθήτω.

Thompson,Κ. & Smolak, L. (2008). Body Image, Eating Disorders, and Obesity in Youth: Assessment, Prevention, and Treatment. USA, American Psychological Association.

Κουλούρης, Γ., Χατζηαντωνίου, Γ., Παπαναστασίου, Δ., Θεοδωρακόπουλος, Π.(2007). Παιδική παχυσαρκία στον μαθητικό πληθυσμό του Δήμου Κονίστρων Ευβοίας. Κύμη, Εργοερευνητική Μ.Κ.Ο.